ایران سرزمینی ست که برپهنه رشته کوه های البرز و زاگرس که در دل خود مناطقی کویری و نیمه بیابانی دارند،گسترده شده ﺍﺳﺖ. این تنوع جغرافیایی اقلیم به اشکال گوناگونی می باشد، درگذشته اقلیم ایران برچهارمنطقه تقسیم می شد:

    اقلیم معتدل و مرطوب (برخی از نواحی سواحل جنوبی دریای خزر)

    اقلیم گرم و مرطوب (تالاب انزلی و سواحل جنوبی)

    اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی)

    اقلیم سرد (کوهستان‌ها و نواحی کوهپایه‌ای)

شرایط کیفی اقلیم ایران که از حدود 50 سال پیش سیرنزولی داشته، با دخالت بشر آهنگ تند تری بخود گرفته است. بانگاهی گذرا به فرسایش خاک، فرونشست زمین، نفوذ ناپذیری زمین، از بین رفتن آبخوانها، خشک شدن تالاب ها، کم بارشی وخشکسالی در بعضی از مناطق، احداث سدهای بی رویه جهادی، پیشروی سازه ای درحریم رواناب ها، انتقال آب، برداشت بی رویه منابع زیر زمینی، ریزگردها، شورگردها و دودگردها و... همگی اقلیم ایران را دچارتغییر نموده است. با تداوم این رویه ها تغییر(نابودی) اقلیم به تثبیت می رسد که با این توصیفات جغرافیای اقلیم ایران دیگر به اشکال زیر خواهد شد:

-اقلیم گرم وخشک(فلات مرکزی ، یاشمال شرقی ایران شامل سرزمینی که اگر خطی ازخراسان رضوی تا خوزستان کشیده شود درسمت راست واقع شود)

-اقلیم گرم ومرطوب( سواحل جنوبی وهمه سواحل دریای خزر)

-اقلیم معتدل(مناطق کوهستانی وکوهپایه ای)

به زبان ساده تریعنی بخش های بزرگی از سرزمین ایران غیر قابل سکونت می شود.

دکترین کلی برنامه های وزارت نیرو

شعار مقابله با بحران آب وخشکسالی به مقوله سازگاری با بی آبی تبدیل شده است. به باور من هم یکی از بهترین راه حل های این بحران، پذیرفتن واقعیت موجود و بلایی ست که برآب وخاک و هوای ایران آمده و باید جامعه را برای پذیرش  و تطبیق نوع زندگی ودرآمد شان باهمین مقدار آب موجود درمخازن سدها ومنابع زیر زمینی آماده کرد.

کارگروهی ملی برای سازگاری با بی آبی در دولت دوازدهم از چهار وزارت خانه و دوسازمان تشکیل شده است که برنامه ها و سیاست های سازگاری با شرایط بی آبی را درکشور پیاده و به شرح ذیل پیگیری وبه انجام رساند:

الف- تعیین چگونگی توزیع کمبود آب بین مصارف مختلف (شامل شرب و بهداشت، صنعت، کشاورزی، فضای سبز و محیط زیست) از طریق بررسی و تعیین اولویت مصارف در قالب منابع آب در دسترس در سال آبی در چارچوب منابع آب تخصیص یافته توسط وزارت نیرو در هر حوضه/ استان.

ب- برنامه ریزی و هماهنگی‌های لازم برای انطباق الگوی کشت مناسب هر منطقه متناسب با شرایط کم آبی و با توجه به سهم کاهش منابع آب در اختیار بخش کشاورزی براساس بند (الف) و در چهارچوب الگوهای کشت مصوب وزارت جهادکشاورزی در هر حوضه / استان.

پ- پشتیبانی از تدابیر استان‌ها درخصوص جلوگیری از بروز مشکلات و تعارضات اجتماعی ناشی از کاهش منابع آب در دسترس تعیین شده برای هر استان/منطقه.

ت- نظارت بر عملکرد و پیشرفت برنامه‌ها در کارگروه‌های استانی

این موارد همگی نشان از عزم دولت بالاخص وزارت نیرو به هدف مقابله با بی آبی است. اما همه این کارها جوابگوی مشکل نیست! چرا؟

میزان بارش سال آبی جاری تاکنون ۲۳۳میلیارد متر مکعب است. بطور معمول از این مقدار65 درصد تبخیر ویادر منابعی می ریزند که غیرقابل برداشت ویا بصورت سیلاب به هدر (دریا)می روند. این درحالی است که همه آب های تجدیدپذیرجاری وزیرزمینی تاکنون 80میلیاردش بازگشته و درمخازن سدها و منابع زیرزمینی ذخیره شده است.

بر اساس آمارتکان دهنده حفر 763هزارچاه مجاز وغیرمجاز  درکشور،  یعنی به ازاءهر 100 نفرایرانی یک حلقه چاه آب حفرشده است. حجم برداشت آب برروی نمودارها وکاغذ به عدد51میلیاردمترمکعب می رسد.

این در حالی است که مقدار واقعی برداشت را فقط خدا می داند.شنیده هایی از مسئولین مدیریت منابع آب حاکی از برداشت120 میلیارد مترمکعب از منابع زیرزمینی که دیگر تجدید نشده اند.

جدول  آبهای تجدید پذیر در شرایط خوب آبی250میلیمتر بارندگی

تحلیل عرضه و تقاضای آب نمایانگر وضعیت کمبود شدیدآب در سال جاری است و برای جبران کسری آب موردنیاز باید ازمخازن زیر زمین که به شدت دچار کاهش سطح تراز شده اند، اضافه برداشت داشته باشیم. شایان ذکر است بعضی ازاین مناطق و دشت های ممنوعه اعلام شده اند وکسی حق برداشت آب از آن ها را ندارد.

سازگاری رامی توان سریعترین راه حل ممکن در خصوص بی آبی دانست، اما مشکل گشا نیست زیرا مسکنی برای همین امسال و سالی دگرعمل خواهدکرد باید برای افزایش منابع آبی به جز آب هایی که در حال حاضر از قنات ها، چاه ها، رودخانه ها وسد ها برداشت می کنیم، نگاهی دقیق و واقع بینانه به داشته ها وثروت خدادادی آبی ایران نمود.

الف-آ ب های هیدروپلتیکی

آب هیدروپلتیکی، آب هایی هستندکه جغرافیای سیاسی آن ها را تقسیم نموده (چون رودخانه هیرمند، رودخانه اروند،دریای خزر و...) است. هیدروپلیتیک به مطالعه اثر تصمیم‌گیری های مربوط به استفاده از آب در شکل‌گیری های سیاسی در روابط میان کشورها با یکدیگر می‌پردازد. تخصیص آب وارده به کشور وآب خروجی از کشور ربطی به آورد رودخانه ها ندارد و به اجازه‌ عـبور آب از مـرزهای بین‌المللی می پردازد. به نظر من آب های هیدرو پلتیکی که می تواند منشا اثر باشد، آب های شرقی ست که کنوانسیون و قراردادهایی فی مابین ایران و همسایگان منعقد شده ویا هنوز بلاتکلیف است.

-رود هریرود: آوردی سالانه حدود 1/2میلیاردمترمکعب داردکه با احداث سد سلما وضعیت آب ورودی به ایران کمتر از یکصدمیلیون مترمکعب می باشد.که طبق توافق 50-50 باید برداشت شود.

-رود هیرمند: رودخانه هیرمند(هلمند) با آورد تقریبی سالانه حدود6 میلیارد متر مکعب از کوه های غرب کابل سرچشمه گرفته و پس از طی 1050 کیلومتر وارد  ایران می شود. در حال حاضر سهم ایران از آب رودخانه هیرمند حدود 26 مترمکعب بر ثانیه یا حدود 840 میلیون مترمکعب در سال است که این میزان در سال گذشته به کمتر از20 درصد رسیده است و سال جاری نیزحق آبه ناچیزی حدود40میلیون مترمکعب از این رود داشته ایم.

این پدیده درحالی است که می شود با تمهیداتی در خاک افغانستان، آورد این دو رودخانه بالاخص رود هیرمند را تا 2میلیارد متر مکعب  افزایش داد.

در غرب کشور نیز حق آبه هور العظیم و اروند رود از سوی عراق وبه طریق اولا از طرف ترکیه رعایت نمی شود که این خود به تنهایی می تواندچند میلیارد آورد آب داشته باشد. در این دیدگاه کشور ترکیه، هیچ گونه حقی برای پایین دست رود خانه قایل نیست که این مهم را می طلبد به همراه عراق در مجامع بین المللی ویا در مذاکرات سه جانبه حق آبه ایران مشخص وهرساله مطالبه شود. تاکنون هم تصمیمی در خصوص میزان سهم دوکشور ایران وعراق از رودخانه های مشترک  گرفته نشده است.

ب-آب های دریایی جنوب ایران

با توجه به 1800کیلومتر مرز دریایی درجنوب با دریای عمان وخلیج فارس بزرگترین امکان و منبع تامین آب غیر شرب بصورت مستقیم برای ایران است. همان گونه که می دانید در کشور ما آب شرب و غیر شرب (برای مصارف صنعتی و...)همگی از آب شرب تصفیه شده می باشد که خود مصرف آب شیرین را در این وانفسای بی آبی افزایش داده است. چندین طرح در خصوص تصفیه وانتقال آب از دریا برای استان های شرقی در دست مطالعه ودو پروژه در حال اجرا است که به باور من این اقدامات نه تنها جوابگو نیست بلکه در قبال بی آبی استان های شرقی کافی نیست.

کشورهای همسایه جنوبی ایران همگی بیشتر آب شرب شان را با تصفیه و انتقال از دریا به داخل کشورشان انجام می دهند بنابراین ما باید چندین سیستم تصفیه در ظرفیت های بیش از یکصدمترمکعب بر ثانیه در حاشیه دریا برقرار نماییم و بخشی از نیازهای شرب وکشاورزی مان را تامین کنیم. بحث دیگر در خصوص انتقال مستقیم آب دریا به داخل ایران مرکزی (کویری) بوسیله کانال یا تونل که خود می تواند منشا تغییرات وسیعی در زندگی وآینده ایران باشد.

ج- آب موجود درگسل های مرکزی ایران

در چندین هزار سال پیش در مرکز ایران دریایی بود که بر اثر تغییرات زمین از جمله زلزله و... وتبخیر آب وزمین برجای مانده آن به کویر وبیابان تبدیل شد.

از آنجایی که آب به صورت تبخیر ودیگری فرو رفتن در زمین خشک می شود.به باور من اگر در نقاط کویری ایران به بررسی های زمین شناسی و هیدولیکی پرداخته شود قطعا در بین گسل ها و آبخوان های موجود در دل کویر با آب زیادی مواجه خواهیم شدکه می توان برای افزایش سرانه  آب درایران مرکزی استفاد کرد. شاهد این مدعا هم آبی است که در صحرای لیبی توسط دولت قذافی کشف وانتقال پیدا کرد، که آن آب کشور لیبی را از بی آبی نجات داد و مهم تر این که فرصت کشاورزی هم به مردمان آن دیار هم داده است.

د-واردات آب از همسایگان

در اطراف کشور، همسایگانی داریم که نه تنها با بحران آب مواجه نیستند بلکه دچار آب مازاد هم هستند ودر مذاکراتی که از سوی طرفهای ایرانی با بعضی ازآنها شده بارها اعلام آمادگی نموده اند که آب مازادشان را به ایران صادر نمایند.

کشور تاجیکستان با داشتن رودخانه ها ودریاچه های آب شیرین فراوان به تنهایی امکان صادرات سالیانه 4میلیارد مترمکعب آب به ایران را دارد.

در شمال ایران، کشور ارمنستان با داشتن چندین دریاچه آب شیرین امکان صادر نمودن سالیانه یک میلیارد مترمکعب به ایران را دارد.

در شرق با احداث یک بند ویک تونل برروی کابل رود  (افغانستان) امکان انتقال آب به ایران با آورد سالیانه 1/5میلیارد مترمکعب بوجود می آید.

حرف آخر

با عنایت به همه کمبودها وکاستی ها بخش آب و توجه ویژه به روند نزولی بارش در کل کشور بخصوص نیمه شرقی هر گونه فعالیت سازگاری با کم آبی و یا بی آبی  بدون توسعه منابع آبی کشور امکان پذیر نیست. این مهم می طلبد که مدیران و سیاستگذاران بخش آب، درعین فعالیت های سازگاری سرعت توسعه آبی را افزایش دهند.